Aan de rafelranden van de strijd der ideeën - hoe bepaal je wat ‘te ver’ is?
In de cultuursector bewegen we ons op de grens van vrije expressie en verantwoordelijkheid. Kunst stelt vaak ongemakkelijke vragen – en dat is haar kracht. Maar waar eindigt verbeelding en begint verheerlijking? Voor culturele instellingen is dat geen theoretisch vraagstuk, maar een praktische keuze: wie krijgt een podium, en onder welke voorwaarden? In dit artikel verkent Willemijn Kadijk hoe we ruimte houden voor scherpe stemmen, zonder blind te zijn voor de gevaren van extremen.
De wereldgeschiedenis wordt voortgestuwd door verhalen. Bij elke revolutie horen kunstwerken, toneelstukken en liederen die mensen in beweging brengen – soms zelfs eeuwen later nog. Kunst hoort dus bij het vrije denken en zoekt vaak de randjes op. Maar juist aan die rafelranden kan ook gevaar schuilen. Want dezelfde kracht die kunst kan hebben voor verbeelding en bevrijding, kan ook misbruikt worden.
Door Willemijn Kadijk, adviseur en onderzoeker bij Nuance door Training en Advies (NTA).
Denk aan hoe het nazisme esthetiek gebruikte om haat te verheerlijken, iets waar musea nog altijd terecht aandacht aan besteden. Ook religieuze bewegingen of groepen die strijden voor gelijkheid hebben kunst ingezet om bloedvergieten te verheerlijken De pen en het penseel zijn machtige wapens – en met wapens moet je voorzichtig omgaan. Maar hoe bepaal je wat ‘te ver’ is? De een noemt iemand een vrijheidsstrijder, de ander ziet er een extremist in.
De ideeënwedstrijd: samen dansen, maar met regels
Wat democratie sterker maakt dan dictaturen, is dat we altijd blijven zoeken naar het beste idee. We hebben vrije pers, verkiezingen en oppositie die machthebbers tegenspreken en kunnen voorstellen dingen anders te doen. Kritiek en tegenspraak zijn dus een cruciaal onderdeel van een goedlopende democratie. Je zou kunnen zeggen dat kunst zelf meedanst in de arena van ideeën – soms als uitdager, soms als verbinder. Tegelijkertijd kan de ideeënwedstrijd alleen goed werken als er ook grenzen zijn. Je kunt de ideeënwedstrijd zien als een danswedstrijd. Iedereen mag meedoen en het beste idee wint, maar er zijn wel spelregels: geen intimidatie, geen geweld, geen mensen uitsluiten door hen te ontmenselijken vanwege afkomst, geloof of geaardheid. Het gaat erom wie de mooiste dans neerzet, en niet degene die tegenstanders het best kan uitschakelen – of op termijn zelfs de hele wedstrijd wil afschaffen.
De scheidsrechter: grenzen stellen
Een deel van die regels ligt vast in de wet: haatzaaien, bedreigen en intimideren zijn verboden. Maar de samenleving kan niet alleen leunen op politie en strafrecht. Ook de civil society – verenigingen, buurten, vriendengroepen – moet grenzen stellen. Als we voor elk incident de politie moeten bellen, wordt het geen fraaie situatie. We – iedereen- moet dus zelf gedragsnormen handhaven, zodat ze blijven bestaan. Daarom hebben veel organisaties een gedragscode. Zonder zo’n code loop je achter de feiten aan. Kijk bijvoorbeeld naar een extreemrechtse studentenvereniging die op een intromarkt mocht staan, alleen omdat er vooraf niet afdoende regels tegen waren. Normen vooraf geven houvast; ingrijpen achteraf is vaak te laat en vol moeilijke afwegingen in al gevoelige situaties.
De gedragscode: houvast vooraf
Een gedragscode voor een culturele instelling kan beginnen bij de wet en bij de waarden uit de grondwet. Vraag je steeds af: draagt een radicale uiting bij aan het publieke debat, of smoort het juist andere stemmen zonder goede reden? Haat en desinformatie gaan vaak samen. Daarom helpt het om richtlijnen te hebben voor onderbouwing, verantwoording en het rechtzetten van fouten. Zo maak je je instelling weerbaar tegen extremen.
Onbevooroordeeld oordelen: voor iedereen dezelfde regels
We weten uit onderzoek dat mensen zijn geneigd om radicalen uit hun eigen politieke kamp te vergoelijken, terwijl ze de andere kant voor hetzelfde gedrag veroordelen. Juist daarom zijn regels nodig die voor iedereen gelden, ongeacht politieke kleur. Zo blijf je consequent en behoud je draagvlak. Een divers team (in generatie, leefomgeving, wereldbeeld, ervaringen etc.) helpt om samen regels op te stellen die breed geaccepteerd worden. Hierbij is inleven en empathie belangrijk – de bereidheid om de ander te proberen te begrijpen, ook als je het niet goedkeurt of zelfs afkeurt. Voor dit alles heb je intern vertrouwen nodig. Bijvoorbeeld de zekerheid dat je eerlijk mag zijn in interne discussies. Maar daarnaast ook de wetenschap dat je steun krijgt als je extern een standpunt inneemt waar boze reacties op zullen volgen. Daarmee kan een scheidsrechter zelfverzekerd zijn werk doen.
Het doel: groeien door nieuwe ideeën
Als cultureel platform, waar je keuzes moet maken over wie er wel een geen platform krijgt, ben je eigenlijk een scheidsrechter in de danswedstrijd van ideeën. Wees betrouwbaar en objectief, stel regels vooraf duidelijk en leg keuzes uit. Hou scherp wat het belangrijkste is: dat iedereen die eerlijk mee wil spelen, kan proberen harten te winnen. Zo blijven we als maatschappij groeien door nieuwe ideeën en kan cultuur haar rol blijven vervullen: een drijfveer voor vrijdenken, verbeelding en groei."
Talkshow - Over de Grens
Op donderdag 2 oktober 2025 organiseert Cultuur Academy alweer de zesde editie van de halfjaarlijkse talkshow ‘Over de Grens’: dé ontmoetingsplek voor cultuurprofessionals uit de regio Arnhem-Nijmegen. Het programma belooft, zoals altijd, gevarieerd, scherp en vermakelijk te zijn, met makers, denkers en doeners uit het culturele veld. Een goede reden om bij te praten met bekenden, nieuwe mensen te leren kennen en je te laten inspireren.